آشنایی با مسئولیت اجتماعی شرکت های نفتی

مسئولیت اجتماعی شرکتی (Corporate Social Responsibility)، از مفاهیمی است که طی چند دهه گذشته در ادبیات بنگاه ­داری و سازمانی جایگاهی مهم یافته است. برخی این اقدامات شرکت­ها را کاملا منفعت طلبانه تحلیل می­ کنند و برخی معتقدند این امر وظیفه پنهان شرکت ها در قبال ذی نفعان به ویژه مردمی است که شرکت به صورت آشکار و پنهان، حقوق آن را تضییع می کند. ایجاد آلودگی های صوتی، ترافیک، آسیب های محیط زیستی و مواردی از این دست از جمله آسیب های ناشی از حضور شرکت ها در اطراف شهرها و روستاهاست.

دکتر عباس ملکی در جزوه سیاستگذاری انرژی خویش که به صورت فایل باز در اختیار مخاطبان قرار گرفته است به این موضوع پرداخته است. البته بخش هایی از این جزوه، در قالب کتاب سیاستگذاری انرژی توسط نشر نی منتشر شده است. در ادامه به مطالبی از این جزوه، حول این موضوع اشاره شده است.

مسئولیت اجتماعی شرکت­ها با مفاهیمی مانند توسعه پایدار رابطه تنگاتنگ دارد و همراه با موج فشار افکار عمومی پیرامون مقولات مربوط به توسعه پایدار، این مسئله نیز در دنیای کسب و کار مورد توجه قرار گرفته است که خود را در گزارش سالانه شرکت­ها کاملا نشان می­دهد.

گزارش­هایی که شرکت­ها در مورد فعالیت­های مربوط به مسئولیت اجتماعیشان منتشر می­کنند، مزایای زیادی از جمله تاثیر مثبت در دیدگاه مشتریان، افزایش اعتماد سهامداران، افزایش رضایت کارکنان، حمایت جامعه، توانایی ورود به کشورهای جدید، تمایز تصویر و برند شرکت نزد مشتریان و جامعه. شرکت ها با فعالیت درحوزه مسئولیت اجتماعی سه هدف را دنبال می کنند: حرکت طبق انتظارات جامعه، کمینه کردن یا حذف اثرات منفی روی محیط زیست و عدم آسیب دیدن اقتصادی شرکت.

شرکت­های نفتی در دو قرن اخیر، نقش بزرگی در اقتصاد جهانی ایفا کرده اند. در این جا، تمرکز اصلی، بر روی شرکت­های نفتی چند ملیتی (Multinational or International Oil Companies (IOCs)) است. این تمرکز از این جهت صورت گرفته است که شرکت­های ملی و دولتی (State-owned companies) غالبا به دلیل اینکه عملیاتشان در حوزه­ی کشورهای خودشان است، با فشار خاصی جهت انجام فعالیت­های CSR روبرو نیستند. خلاف شرکت­های نفتی دولتی، از شرکت­های نفتی چند ملیتی انتظار می­رود که نقش مثبت فعالی در امور سه گانه­ محیط زیست، توسعه و اداره جامعه داشته باشند.

در یکی از تعاریف ارائه شده در مورد مسئولیت اجتماعی شرکت ها امده است این مسئولیت نه تنها به معنی برآورده کردن الزامات قانونی است، بلکه به معنی فراتر رفتن از تعهدات قانونی و سرمایه گذاری بیشتر در سرمایه انسانی، محیط زیست و رابطه با سهام­داران است.

در مورد اینکه CSR دقیقا چیست و حدود آن کدام است، توافق مشخصی بین صاحب نظران وجود ندارد. افراد مختلف، آن را از دیدگاه خود تفسیر می­کنند. برای نمونه، محققانی که به دنبال درآوردن رویه­ های CSR هستند، با افرادی که به دنبال عملیاتی کردن مفاهیم CSR در شرکت­ها هستند، قطعا اختلاف دیدگاه دارند.

علاوه بر این مسئولیت شرکت­ها در کشورهای در حال توسعه، بسته به شرایط اجتماعی و ملی تفاوت می کند. برای مثال در مالزی، عقاید مذهبی تا اندازه ای توانسته محرکی برای توسعه CSR و تعیین حدود آن در شرکت­ها باشد. این در حالی است که مثلا در آفریقای جنوبی، شرکت­ها برای تلاش جهت از بین بردن تبعیض نژادی تحت فشار هستند. شرکت­ها در مالزی، بر فعالیت­های خیریه متمرکز می ­شوند (به خصوص در اعیاد اسلامی و مذهبی چینی)، در حالیکه در آفریقای جنوبی، این تمرکز بر توانمندسازی سیاهان، قرار دارد

شرکت­های نفتی و گازی جزو پیشتازان CSR هستند. این موضوع حداقل به خاطر این است که اثرات منفی زیاد فعالیت­های نفتی، به راحتی آشکار است و همواره از طرف افراد بومی و جامعه اعتراض­هایی به این موضوع صورت گرفته است که این مسئله با مروری بر اخبار عمومی نقاط مختلف دنیا، به راحتی قابل درک است.

نمونه هایی از این فشارها، عبارتند از حوادثی که برای کشتی­های حامل محموله­های نفتی رخ می­دهد و سبب آلودگی­های زیست محیطی گسترده می­شود و اعتراضات گسترده گروه­های حامی محیط زیست که جدیدترین نمونه آن، نشت نفت به دریا از یکی از میدان­های نفتی شرکت بی پی در خلیج مکزیک است. اعتصابات محلی در اعتراض به فعالیت­ شرکت­ها نظیر آنچه در نیجریه برای شل رخ داد. متهم شدن بی پی در کلمبیا به نقض حقوق بشر، متهم شدن استات اویل به نقض قوانین ضد فساد نروژ، در هنگام فعالیت در ایران.

در مقایسه با سایر صنایع، شرکت­های نفتی با گروه های محلی در تعامل بیشتری هستند و این موضوع محدود به شرکت­های اروپایی و آمریکایی نیست؛ بلکه شرکت­هایی نظیر “کویت پترولیوم” و “نفت هند” را نیز در بر می­گیرد. تعدادی از شرکت­های چندملیتی نفتی، در انرژی­های نو-به عنوان منبع دیگری از درآمد- نیز سرمایه گذاری کرده اند و از این طریق، در مباحثی چون مقابله با تغییرات آب و هوایی، پیشگام هستند. علاوه بر این امروزه شرکت­های نفتی، در طرح­های بزرگ توسعه­ی جوامعی که در آنها فعالیت می­کنند، حضور فعال دارند. آنها به ساختن مدرسه و بیمارستان می­پردازند؛ اعتبارات و وام­های خرد به مردم محلی می­پردازند و در ایجاد اشتغال برای جمعیت جوان به خصوص در کشورهای در حال توسعه مشارکت فعال دارند.

برای مثال، شرکت­های شل و بی پی به عنوان پیشگامان بحث CSR در دنیا شناخته می­شوند. آنها سردمدار حرکت­های CSR بین المللی نظیر Global Compact و Global Reporting Initiative -GRI هستند. آنها ظاهرا بیش از سایر شرکت­های نفتی، متعهد شده اند که در کاهش آلاینده­ های هوا نظیر دی اکسید کربن، اقدام کنند و از این راه به ایفای نقش خود در جلوگیری از گرم شدن زمین بپردازند.

البته در مقابل این نمونه های موفق، نمونه هایی مانند شرکت اگزون نیز وجود دارد که به خاطر خلاء فعالیت مناسب در زمینه­های اجتماعی و محیط زیستی، بارها مورد انتقاد گرفته اند.

CSR برای شرکت­های نفتی و گازی، محدوده وسیعی از فعالیت­ها، نظیر آموزش، توسعه بهداشت، مشارکت در کاهش فقر، توسعه شهری و روستایی، توسعه فعالیتهای ورزشی، حمایت از حقوق بشر و میراث فرهنگی، اشتغال زایی و .. را در بر می­گیرد. اینکه شرکت­ها تمرکزشان را بر کدام دسته از فعالیت­ها متمرکز کنند، بستگی کامل به شرایط مکان فعالیتشان دارد؛ علاوه بر این عامل زمان نیز، فاکتور مهم دیگری در این میان است. به طوری که در یک منطقه ممکن است نوع خاصی از فعالیت­ ها در زمانی، بیشتر مورد توجه قرار گیرد.

برای مثال در کشورهای توسعه یافته، فعالیت­ های CSR، این شرکت­ها به طور معمول شامل حمایت مالی از موسسات فرهنگی یا پشتیبانی از تحقیق و علم پژوهی است؛ در حالیکه در کشورهای در حال توسعه، شرکت­های چندملیتی معمولا به حمایت از پروژه­های زیربنایی و اغلب اقداماتی نظیر حمایت مالی از ساخت مدرسه و بیمارستان و تامین آب آشامیدنی در جوامع خاص می­پردازند.

 بخش نفت و گاز ایران، قدمتی بیش از صد سال دارد و فعالیت­های خود را از ۱۹۰۸ شروع کرده است که از این نظر در خاورمیانه رتبه اول را دارد. با این وجود، مفهوم CSR و نقش بخش نفت و گاز در مناطق نفتی، تنها در چند دهه اخیر است که در مراکز دانشگاهی ونیز NGO ها مطرح شده است. قبل از آن فعالیت­های CSR شرکتهای نفتی درایران محدود به فراهم ساختن زیرساخت­ها و تجهیزات مورد نیاز صنعت و نیز ارائه خدمات به بخش محدودی از شهروندان که در صنعت نیز مشغول به کار بودند، می شد. تنها استثنای مشاهده شده نیز، ساخت مدرسه ها و آموزشگاه­هایی در نزدیکی مراکز بهره برداری جهت آموزش کسانی بود که می­خواستند به استخدام شرکت­ها در بیایند.

ناگفته نماند بررسی اجمالی نشانگر آن است که در ایران، بستر فعالیت­های CSR برای شرکت­های خارجی از جمله شرکت­های نفتی، به خوبی فراهم نیست.

مسئولیت اجتماعی شرکتی (CSR)، به سرعت اهمیت خود را در دنیای کسب و کار در سراسر دنیا پیدا می کند. اهمیت این مفهوم به عنوان یک شرط لازم برای رشد ارزش برند و کسب و کار در دنیای امروز کاملا شناخته شده است.

استخراج منابع نفت و گاز، دارای تبعات بزرگ اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و محیط زیستی است. از این رو اهمیت CSR برای شرکت­های نفتی نسبت به سایر صنایع، دو چندان است. به خصوص در مواقع رخ دادن سوانح، این شرکت­ها و به خصوص شرکت­های چند ملیتی، ممکن است از طرف جوامع، به خاطر مسئولیت اجتماعی­شان مورد مواخذه قرار بگیرند و البته شهرتشان هم به خطر بیافتد. شرکت­های نفتی به خصوص آنها که در کشورهای در حال توسعه مشغول به فعالیت هستند، به طور ثابت تحت فشارند تا در قبال گستره بزرگی از فعالیتهای اجتماعی و محیط زیستی پاسخگو باشند و در این مورد به بخش عمومی گزارش بدهند. اثرگذاری بزرگ آنها بر سیاست، اقتصاد و جامعه در کشورهای میزبان، سبب می­شود تا آنها نسبت به مسئولیت اجتماعی حساس­ تر بوده و استراتژی­های مشخص و جامعی در این زمینه­ ها داشته باشند. کشورهای میزبان عملیات شرکت­های نفتی، می­توانند از طریق گسترش فعالیت­های CSR توسط این شرکت­ها، از مزایایی نظیر توسعه­ انسانی و اداری جامعه برخوردار شوند که این مهم از طریق افزایش سرمایه­گذاری خصوصی، بالارفتن سطوح آموزش، ارائه بهتر خدمات عمومی و … حاصل می­شود.

سه عنصر اساسی مورد نیاز یعنی “کسب و کارهای پاسخگو که علاقه مند به CSR باشند، یک جامعه شهری و مدنی مشتاق به مشارکت با کسب و کارها و نهایتا یک دولت قوی که بتواند محیطی مناسب را برای CSR فراهم کند”، در تمامی کشورها به یک میزان وجود ندارند و این باید مورد توجه برنامه ریزان شرکت­ها قرار بگیرد. به نظر می­رسد موفقیت CSR در جوامعی که دولت نتوانسته در تامین کالا و خدمات عمومی با موفقیت ظاهر شود، تضمین بیشتری دارد و البته بیشتر هم مورد استقبال قرار می­گیرد.

همه دولت­ها و جوامع از فعالیت­های اجتماعی شرکت­های چند ملیتی استقبال نمی­کنند. فضای عمومی کشورهایی نظیر ونزوئلا، روسیه و ایران به نظر می­رسد با حضور و فعالیت زیادی شرکت­های خارجی نفتی، موافق نباشند یا حداقل نگاه بدبینانه­ای نسبت به آنها دارند.

فعالیت­های CSR شرکت­های چند ملیتی در ایران، از تنوع و کیفیت لازم به مانند سایر نقاط دنیا برخوردار نیست که عوامل مختلفی در آن اثر گذار هستند. به نظر می­رسد برای فعال تر شدن این شرکت­ها در حوزه مسئولیت اجتماعی در ایران، وزارت نفت بایستی وارد حوزه سیاست گذاری و تعیین “نقشه­ راه” برای آنها شود. علاوه بر این فعال شدن NGO ها و اصلاح نگرش شان به سمت یک رابطه­ بُرد-بُرد هم کمک شایانی به پیش برد این برنامه­ ها در ایران می­کند.

مقاله زیر نیز در این زمینه مفید خواهد بود:

شرکت های بین المللی نفتی و مسئولیت اجتماعی با نگاهی موردی به ایران