این آژانس در پی وقایع و حوادث متعدد در فضای متشنج ناشی از جنبشها و اعتراضات سراسری در حوزه نفت و برای تامین امنیت انرژی برای کشورهای قدرتمند تاسیس گردید. از جمله این وقایع میتوان به جنبش ملیکردن نفت، تلاش برای افزایش قیمت نفت، حذف امتیازات شرکتهای بزرگ نفتی و جلوگیری از بهرهبرداری سیاسی و اقتصادی ناشی از وابستگی کشورهای توسعه نیافته به کشورهای صنعتی اشاره کرد. بحران انرژی سال 1973 ضربه نهایی بود که آمریکا، اروپای غربی در ژاپن را به ضرورت تاسیس آژانس ترغیب نمود. سرانجام این آژانس در طی یک گردهمایی در 18 نوامبر 1974 با شرکت نمایندگان کشورهای عضو همکاری اقتصادی و توسعه(Organizational for Economic Cooperation and Development (OECD))و عضویت اتحادیه اروپا تاسیس گردید. مرحله اجرایی آژانس سال 1976 و مقر آن در پاریس و زیرمجموعه (OECD) است. (موسوی، 1379: 176)
در اکتبر سال 1977 هیات مدیره آژانس بینالمللی انرژی 11 اصل را به عنوان سیاست انرژی برگزید. (موسوی، 1379: 180- 181)
1- ذخیرهسازی و تقلیل واردات نفت هر یک از کشورهای عضو.
2- برنامهریزی انرژی برای کشورهای عضو.
3- قیمت بالاتر برای انرژی.
4- انگیزههای غیربازاری برای ذخیرهسازی.
5- ترغیب به مصرف کمتر.
6- تشویق به مصرف زغال سنگ.
7- تشویق به مصرف گاز طبیعی.
8- تشویق به تولید الکتریسیته از مولد هستهای.
9- افزایش سطح تحقیق و توسعه.
10- افزایش فعالیت اکتشافی.
11- همکاری بینالمللی در زمینه انرژی.
برنامه آژانس بینالمللی انرژی در مواقع بحران و قطع جریان نفت شامل محدود نمودن تقاضا و برقراری سیستم سهمیهبندی نفت بین کشورهای عضو است. هر عضو باید مصرف 90 تا 120 روز خود را ذخیره نماید.
در زمان محدود شدن تقاضا یعنی کمبود نفت تا 7 درصد نسبت به وضعیت عادی، مصرف باید سریعا 7 تا 10 درصد کاهش یابد که این اقدامات «حق تدارک» (Supply Right) نامیده میشود. در مرحله بعدی یعنی کمبود نفت تا 12 درصد نسبت به وضعیت عادی، کشور مربوطه ضمن کاهش از تقاضا، میتواند از ذخیره نفتی خود استفاده نماید کشورهای آمریکا، ژاپن، آلمان و انگلستان مجازند از نفت مازاد بر مصرف کشورهای عضو استفاده نمایند این سیستم «حق تخصیص»( Allocation Right) نامیده میشود.آژانس بینالمللی انرژی، به این ترتیب نیاز کشورهای عضو را متوازن مینماید. آژانس متعهد است که در مدت محدودیت صادرات نفت یا قطع جریان نفت از سوی اوپک، احتیاجات نفتی کشورهای عضو را برابر مقررات مربوطه تامین نماید. نیازها برابر اصل «معامله منصفانه»( Fair Treatment) و اصل «عدم تبعیض»( Nondiscrimination) تعیین میگردد. آژانس بر قیمت و بر چگونگی توزیع نفت نیز نظارت دارد(موسوی، 1379: 183)
اعضای آژانس بینالمللی انرژی:
کشورهای عضو آژانس بینالمللی انرژی عبارتند از: استرالیا، اتریش، بلژیک، کانادا، دانمارک، آلمان، یونان، ایرلند، ایتالیا، ژاپن، لوکزامبورگ، هلند، نیوزلند، پرتغال، اسپانیا، سوئد، سوئیس، ترکیه، انگلستان و ایالات متحده آمریکا.
تحولات ناشی از اقدامات آژانس بین المللی انرژی:
طی اقداماتی که آژانس در دستور کار خود قرار داد توانست موجبات برخی تحولات مهم را فراهم سازد که میتوان موارد زیر را برشمرد: (موسوی، 1379: 184)
– صرفهجویی در مصرف انرژی در کشورهای عضو
– کاهش تدریجی سهم اوپک از بازار.
– تلاش برای کشف منابع و افزایش تولید در کشورهای غیر اوپک.
– برقراری تعرفه و مقررات مالیاتی توسط کشورهای صنعتی.
– تامین نفت و گاز ارزان و فراوان برای کشورهای عضو.
منابع و مآخذ:
موسوی میرطیب (1384)، مسائل سیاسی اقتصادی جهانی نفت، تهران: انتشارات مردمسالاری
نوروزی محمد(1391)، گفتارهای عمومی درباره مسائل نفت ایران، تهران: انتشارات انجمن علمی دانشجویی معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق علیه السلام