چرا باید وزارت انرژی تشکیل شود؟

مطلب زیر از آقای جواد پرویزی در وب سایت عیار آنلاین منتشر شده است.

به گزارش عیارآنلاین، مشکلات مربوط به انرژی از جمله خاموشی های برق در تابستان، کاهش فشار و یا قطع گاز در برخی مناطق سردسیر در زمستان، نشان می دهد که این حوزه با توجه به ساختار اداری و اجرایی کشور، فاقد سیستم فکری و تصمیم گیری متمرکز و مستقل است و با توجه به اینکه در حال حاضر وزارت خانه های نفت ، نیرو، صمت و سازمان انرژی اتمی عهده دار وظایف حاکمیتی و تصدی‌گری امور مربوط به انواع انرژی شامل: انرژی برق ، نفت ، گاز، هسته ای، زغال سنگ و…. هستند، نیاز به نهادی برای یکپارچه سازی سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری در این حوزه کاملا محسوس است. در این سلسله یادداشت سعی شده است که ابتدا مشکلات و چالش های مربوط به مدیریت انرژی در کشور بیان شده و سپس راهکار های مناسب برای رفع آن ها تبیین شود.

ضرورت تشکیل وزارت انرژی بعد از اصلاحات ماموریتی ساختارهای مرتبط

تعدد نهادهای مسئول در رابطه با مدیریت امور مربوط به انرژی در کشور در سالیان گذشته سبب شده است که همه ی دولت ها، قبل و بعد از انقلاب اسلامی همواره به فکر تجمیع، ادغام و یا حذف این نهاد ها باشند. یکی از راهکارهای پیشنهادی به منظور یکپارچه سازی اداره امور انرژی، تشکیل وزارت انرژی است. با نگاهی کلان به بحث مشکلات مربوط به ادغام و تجمیع وزارتخانه ها از جمله تجمیع وزارت خانه های صنایع و معادن و بازرگانی و تشکیل وزارت صمت و یا ادغام وزارت راه و ترابری با مسکن و شهرسازی و تشکیل وزارت راه و شهرسازی در مورد وزارت‍‌‌خانه های مرتبط با بخش انرژی نیز باید گفت حتی با تشکیل وزارت انرژی، یعنی اصلاح ساختاری، بدون اصلاحات ماموریتی در این وزارتخانه‌ها نمی توان در عمل، موفقیتی چشم گیر را شاهد بود.

اصلاحات مأموریتی نهادهای مرتبط با مدیریت انرژی

مهم ترین اقدام در راستای اصلاحات ماموریتی در نهاد های مربوط به بخش انرژی کاهش نقش های تصدی گری و بنگاه داری و تقویت نقش های حاکمیتی و سیاست گذاری است. در سال های گذشته برای کاهش شئون تصدی گری و افزایش نقش حاکمیتی وزارت خانه های مرتبط با انرژی برخی اقدامات صورت گرفته است. برای مثال با توجه به اینکه با تشکیل شرکت نفت در کشور بیشتر نقش های مربوط به تصدی گری و حاکمیتی به این شرکت واگذار شده بود، در راستای افزایش نقش های حاکمیتی وزارت نفت در اساس نامه جدید شرکت مذکور مصوب ۱۳۹۵ سعی شده است که از شئون حاکمیتی این شرکت کاسته شود و امور حاکمیتی و سیاستگذاری به عنوان یکی از وظایف و اختیارات وزارت نفت تلقی گردد. با وجود اینکه از نظر قانونی، تفکیک مناسبی بین شئون حاکمیتی و تصدی گری در وزارت نفت و شرکت ملی نفت صورت گرفته است ولی این تفکیک در عمل محقق نشده است. زیرا از یک سو، به لحاظ فرهنگی و نهادی، شرکت ملی نفت خود را بالاتر و مهم‌تر از وزارت نفت می داند و از سوی دیگر، مطالبات و رفتارهای حاکمیت، انگاره این برتری شرکت نفت را تشدید می‌کند. اقدام دیگر تحت عنوان خصوصی­سازی نظیر واگذاری پالایشگاه ها و پتروشیمی ها به دلایل مختلف از جمله طی نشدن کل فرآیند و حفظ نقش آفرینی دولت در فرآیند اداره این واحدها، اثر چندانی نداشته و موجب بهبود امور نشده است.  در مقام مقایسه بین وزارت نفت و نیرو در این امر، وضعیت وزارت نیرو در ورود به مسائل حکمرانی از وزارت نفت بهتر است. مثلا در بخش تولید، از ۸۰ درصد نیروگاه‌های قابل واگذاری، بیش از ۵۵ درصد در سال‌های گذشته به بخش خصوصی واگذار شده و ۲۵ درصد باقیمانده نیز در اختیار سازمان خصوصی سازی قرار دارد که به ترتیب واگذار خواهد شد. لیکن مشکلات مربوط به خصوصی سازی واحدهای تولید انرژی برق و توزیع آن در وزارت نیرو نیز همچنان مشهود است.

وابستگی شدید برق به گاز طبیعی

موضوع دیگری که در این زمینه حائز اهمیت است این است که بیش از ۹۰ درصد برق تولیدی کشور توسط نیروگاه های حرارتی تأمین می شود که امور تولید و توزیع سوخت مورد نیاز آن ها در اختیار وزارت نفت است. بر این اساس بخش برق کشور وابستگی بسیار زیادی به نفت گاز، نفت کوره و گاز طبیعی دارد. این وضعیت در حالی است که این دو بخش دارای دو مدیریت کاملا مجزا و منفک از هم هستند از سوی دیگر وظایفی مانند: سیاست گذاری و برنامه ریزی در زمینه صیانت و بهره برداری از منابع انرژی کشور، برنامه ریزی کلان انرژی کشور، مدیریت مصرف انرژی، تعیین سیاست انرژی کشور و …. همگی طبق قانون به وزارت نیرو محول شده است. با این وضعیت نوعی تعارض میان تکالیف قانونی وزارت نیرو، سهم وزارت خانه های نفت و نیرو در بازار انرژی کشور و میزان وابستگی هر کدام از این وزارت خانه‌ها به وجود آمده است.

سبک‌سازی ساختار وزارتخانه ها

همچنین بررسی وظایف محوله به وزارت نیرو نشان می دهد که این نهاد دارای دو بخش تقریبا غیر مرتبط آب و برق است که رسیدگی به امور مربوط به آب با توجه بحران شدید کم آبی در کشور سبب شده است که به امور مربوط به حاکمیت انرژی و دیگر وظایف محوله مربوط به مدیریت انرژی در این وزارت خانه توجه چندانی نشود. با توجه به این نکته، اقدام  دیگری که در راستای اصلاحات ماموریتی باید صورت گیرد، سبک سازی ساختار موجود وزارتخانه ها و سازمان های مرتبط با بخش انرژی است که از جمله آن ها می توان به جدایش بخش آب از وزارت نیرو (که نیازمند تصمیم گیری درباره الصاق آن به وزارت جهاد کشاورزی یا تشکیل وزارت آب و منابع طبیعی و … است) اشاره کرد. که در این خصوص در وزارت نفت نیز با تفکیک بخش پایین دستی (با تاکید بر بخش پتروشیمی) از وزارت نفت و الصاق آن به وزارت صمت می توان این مهم را محقق نمود.

بهترین راه برای یکپارچه‌سازی اداره امور انرژی، تشکیل وزارت انرژی است ولی با توجه به مشکلات این حوزه که شامل: عدم وجود سیستم یکپارچه برای مدیریت انرژی، وجود نقش های تصدی‌گری و ساختارهای غیرمرتبط با مدیریت انرژی و تعارض میان تکالیف قانونی و سهم وزارت خانه های نفت و نیرو در بازار انرژی کشور در حال حاضر تشکیل این وزارت خانه اقدامی شتاب‌زده خواهد بود. از جمله اقدامات مهم قبل از تشکیل وزارت انرژی: کاهش نقش های تصدی گری و بنگاه داری و تقویت نقش های حاکمیتی و سیاست گذاری و سبک سازی ساختار موجود وزارتخانه ها و سازمان های مرتبط با بخش انرژی است.